АУДАРМА ӨНЕРІНІҢ ҚЫРЛАРЫ
Дәуірбек ДҮЙСЕБАЕВ
«Абай жолы» парсы тілінде
М.ӘУЕЗОВТІҢ «АБАЙ ЖОЛЫ» РОМАН-ЭПОПЕЯСЫНДАҒЫ ҰЛТТЫҚ САЛТ-ДӘСТҮРЛЕР ЖӨНІ СӨЗ БОЛҒАН ТҰСТАРДЫҢ ПАРСЫ АУДАРМАСЫНДА БЕРІЛУІ
Мемлекетіміз бүгінгі таңда түрлі халықтар арасындағы әдеби-мәдени байланыс пен дамудың дәнекері болып табылатын аудармаға, соның мәселелеріне үлкен мән беруде. 2004-2006 жылдары мәдениетті өркендетуге арналған «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы қабылданып, соның бір саласы бойынша әдебиетіміздің асыл жауһарларын өзге тілдерге аударып, әлемге жарқыратып таныстыру және жаһанның озық ойлы әдеби, философиялық, ғылыми еңбектерін қазақ тіліне аудару бағытындағы істер жандана түсуде. Осы орайда аудармалардың кемшін тұстарын саралап, озық тәжірибелерінен үлгі алу еліміз бен өзге халықтар әдебиеті мен мәдениеті арасындағы байланыстарды нығайтуға, өркендетуге айтарлықтай септігін тигізері сөзсіз екенін ескерсек, көркем аударма туралы ғылыми зерттеулер зәрулігііне көз жетеді.
Қазақ жұрты мен Иран халқының арасындағы әдеби байланыс тарихтың терең қойнауынан тамыр тартады. Екі елдің әдеби қатынастарының негізгі өзегі болып келген нәзирагөйлік дәстүр мен көркем аударманың маңызды қырларын зерттеу салмақты тақырып болып қала бермек. Қазақ-Иран арасындағы әдеби, тілдік қатынастарды зерттеген С. Талжанов, Л. Рүстемов, Ө. Күмісбаев, И. Жеменей, т.б. ғалымдардың елеулі еңбектері белгілі. Осы екі ел әдебиеттерінің бүгінгі байланысын жаңа тұрғыдан зерделеп, бұлардың келешектегі даму бағыты қайда бет түзеуі керек, не мәселелерге басты назар аудару қажет деген маңыздылықты анықтауда тағы да көркем аударма мәселелерін зерттеу көкейкестілігі алдан шығады.
Әлбетте, көркем аударма үдерісі көпқырлы болғандықтан, оның әр түрлі филологиялық пәндерге жалғасатын көптеген жолдары бар; аударманың жекелегенмәселелері стилистика, лексикология, фразеология, лингвоелтану, әдеби әлеуметтану, лингвомәдениеттану, т.б. аяларында қарастырылуы мүмкін. «Аудармаға көңіл бөлу бүгін ғана туып отырған жоқ, бұл ежелден келе жатқан тиянақты дәстүр. Ол ауыспай мәдениет кенересі көтерілмесе керек», – дейді аударматанушы С. Талжанов. Көркем аударма халықтар әдебиеттері арасындағы алтын көпір секілді. Бүгінде ол дүние жүзіндегі ұлттардың ынтымақ-достығының, мәдениеттер қарым-қатынасының нығаюының, етене жақындасуының дәнекеріне айналып отыр. Біздің ел дербес болғалы өзге мемлекеттермен түрлі саладағы қатынастарымен бірге әдеби-мәдени байланысы да кең өркен жая бастады. Иран елімен арадағы ұзақ жылдар бойы үзіліп қалған осындай байланыстар қайта сабақтастығын табуда. Ұлы Абайдың 150 жылдығы 1995 жылы ЮНЕСКО аясында той ретінде дүние жүзі бойынша аталып өтті. Ирандықтар осы дүбірлі тойға барынша атсалысты. Абай өлеңдері мен қара сөздері, парсы тіліне аударылып, кітап болып басылды. Өлеңдерін Фарзоне Хаджанди ханым, қара сөздерін Сафар Абдоллах мырза аударған. Сондай-ақ кемеңгер жазушы М.Әуезовтың 100 жылдық мерейтойы да жұмыр жер тойына айналды. Әлем әдебиетінің алтын қорынан ойып орын алатын «Абай жолы» роман-эпопеясы парсы тіліне аударылып, ирандық оқырмандармен қауышты. Аудармашы – Назли Асғар–заде ханым. Бүгінгі ғылым үшін қазақ халқы мен Иран жұртының арасындағы әдеби байланыстарға ден қоюдың маңыздылығында шек жоқ. Ғалым И.Жеменей өз зерттеулерінде Хафиз өлеңдерінің қазақ тіліне аударылуы жайлы өзекті мәселелерді қозғаған. «Иран-түркі халықтарының мәдени-әдеби қарым-қатынасы өте көне дәуірлерден басталады. Сондықтан да екі халықтың мифологиялық түсінік, ырым-кәделерінде, фольклорында ортақтық мол. «Авестада» бейнеленген мифологиялық пері, дию, аждаһа қазақ халық ертегілері кейіпкерлеріндей қабылданатыны осыдан. Ал «Шаһнама» дастанында «қазақ» сөзінің ауызға алынуы халқымыздың тарихын зерттеушілер үшін мәнді дерек болса керек», – дейді ғалым И. Жеменей. Мұнда екі ел арасындағы әдеби қатынастар мәселелерін зерттеудің өзектілігі айқындала түскен.
Компаративистиканың маңызды салалары қатарына имагология мәселелері де қатысты. Төл әдебиеттегі ұлттық образдар немесе ұлттық образдың өзге ұлт әдебиетіндегі көрінісі жайлы мәселелер осы салада қаралады. Имагологияның ғылыми түрдегі қалыптасуы ХІХ ғасырға жатады. Әдебиеттанушылар халықтар психологиясын зерттеуге салыстырмалы әдебиеттану тұрғысынан назар аударып, имагология деп аталатын жаңа бағыт қалыптастырған. Имагология ауқымы бойынша зерттеу жүргізу өзге де ғылымдар үшін маңызды болмақ. Имагология мәселелері пәнаралық сипатта болып, лингвистика, психология, этнография, тарих, мәдеиеттану, шығыстану секілді ғылымдармен байланыста тұрады. әдеби компаративистика имагология аясында әдебиеттер арасындағы қатынас, әсерлерді, әдеби образ бен оқырмандардың өге ел мен оның тұрғындары жайлы түсініктеріне қатысты жайларды зерттейді. Осы зерттеулер этнопсихология үшін де қызықты. Қазақтар ирандықтарды қалай, қай жағынан біледі? Ирандықтар қазақтар жайында не ойлайды? Неге олай ойлайды? Қай дәрежеде таниды? Осындай сауалдар төңірегіндегі зерттеулер де екі халық араындағы бір-бірін тану үдерісін жеделдетеді. Бұл орайда компаративистер сапарнама рөлін жоғары бағалайды. Өзге халық тұрмыс-тіршілігінің ерекшелігін танып-білуде көркем шығарма аудармасының да маңызы зор екені белгілі. Әдебиеттер арасындағы байланыстарды жандандыруда саяхатшы, компративист, аудармашы қызметтерінің ұқсастықтары назар аудартады. Аударма – белгілі бір халықты дүниеге таныстырудың бір жолы. Аударма мәтіні түпнұсқадағы халықтың этномәдени ортасы мен лингвоелтану контексінен алшақ кетпеуі тиіс. Аударма оқырманның басқа халық пен мәдениет туралы таным-түсінігін арттырады. Егер оқырман география, тарих, этнография, т.б. ғылымдар арқылы өзге елдер туралы мәлімет алса, көркем әдебиет арқасында сол ел туралы танымы әсерлі, қанық бояулар арқылы кеңи түседі. «Абай жолы» роман-эпопеясының парсы аудармасы арқылы Иран жұртшылығы қазақ мәдениетімен жақын таныса алмақ. Бұл ретте аударма сапасы қай дәрежеде деген мәселенің маңызы зор.
Роман –эпопеяда Қодар өлімін өз көзімен көрген бозбала Абайдың жан-дүниесіне дерт жабысады. Оның ауырған кезі баяндалатын тұстың парсы тіліне аударылуында біршама өзгешеліктер орын алған.
«Абай осыдан бірталай ұзақ ауырды. Алғашқы күндер біреу – «ұшынған» деп, біреу «соқпа» деп, тағы біреуі – «сүзек» деп, әртүрлі топшылағанмен, дәл басқан ешкім болған жоқ. Әсіресе, ем істелген жоқ.
Жалғыз-ақ, алғаш жығылғын күннің ертеңінде, әжесінің бұйрығы бойынша бір қартаң қатын күн батарда Абайды далаға алып шығып, жаңа сойған қойдың өкпесімен қақты. Бетіне су бүркіп, үшкіріп:
– Кет, бәлекет, кет! Көш баламнан, көш! – деп, батып бара жатқан қып-қызыл күнге қаратып қойып, бірдеме дем істеген болды. Ұшықтаған еді».
«Абай болел долго. Одни говорили, что у него «ушик», другие – «сопка», третьи – тиф, каждый гадал по-своему, и никто не мог сказать точно. А что хуже всего – никто не брался лечить.
Только один раз – на второй день болезни – по приказанию бабушки одна пожилая женщина на закате солнца вывела Абая из юрты и несколько раз похлопала его горячими легкими только что зарезенного барана.
– Сгинь, нечистая сила, сгинь! Оставь сына моего! – говорила она и, повернув Абая лицом к заходящему солнцу, продолжала свое удивительное лечение, опрыскивая мальчика водой изо рта».
«Абай моддәт-е дерази дәр бәстәр-е бимари офтаде буд. Иеки мигофт сине пәһлу кәрде, дигәри мигофт һәсбе герефте. Һәр кәс чизи мигофт вә тә’бири микәрд, әмма һич кәс бе дорости әз вәз’-е джәсмани-е песәрәк сәр дәр нәмиавәрд. Бәдтәр әз һәме инке кәси дәр модавайәш джедди нәбуд.
Фәғәт иек бар доввомин руз-е бимари-е Абай, пирзәни, бәнабе-е тәғаза-йе мадәр бозорг бе вәғт-е ғоруб-е хоршид ру бе хоршид бәр гәрданиде буд, модам текрар микәрд: «дур шоу, песәрәм ра рәһа кон, дур шоу, ей!». Чәнд бар ба джегәр-е сефид вә дағ-е госфәнд-е тазе зәбһ шодеи бе әндамһа-йе песәрәк кубид вә земн-е ин кар аби ке дәр дәһан герефте буд, бәр чеһре-әш пашид».
Парсы аудармасының алғашқы сөйлемдерінің аудармасы: «Абай ұзақ уақыт ауру төсегінде құлап жатты. Біреу өкпесі қабынған, енді біреу сүзек болған деді. Әркім әрдеңе айтып, жорыды, бірақ ешкім дұрыстап баланың денесінің жағдайын түсінбеді. Бәрінен жаманы – ешкім емдей алмады». Орыс аудармасында ұшық, соқпа деген ауру аттары баламасыз лексика ретінде орын тепкен. Рас, соқпа «сопка» деп дұрыс жазылмаған. Парсы аудармашысы «ұшық» пен «соқпаны» аудармаған. Аталған дерттердің аттары халықтың пайымына байланысты болып келеді. Сондықтан орыс аудармашысы өзгертпей беріп отыр. Парсы тәржімашысы жазып отырған өкпе қабынуы түпнұсқада сөз болмаған. Абай Қодар өлімін көзбен көріп, көңіліне ауыр алып, жан дертіне ұшырап отыр. «Ұшық» пен «соқпа» жан дертіне көп қатысты. Парсы тәржімашысы өзі аударып отырған орыс аудармасының бұл дерттерді аудару тәсілдерін үлгі ету керек еді.
Біздің халықтың ырым-жоралғысы сөз болған тұсты аударғанда парсы аудармашысы екі елдің сонау ықылым замандардан бергі келе жатқан наным-түсінігінің сабақтастығын ескерген. «Бәлекет сөзін» орысша «нечистая сила» деп аударса, парсы аудармасында «Әһримән Пәлид» деген сөзбен тәржімалайды. Ахура Мазда – жақсылық күшінің иесі болса, Әһримән Пәлид – зұлымдық күшінің иесі. Бұл түсініктің төркіні біздің дәуірімізге дейін Орта Азия мен Иранда кең қанат жайған зароастризм дінінде жатыр. Бұл дінді ұстанушылардың түсінігі бойынша Әһримән Пәлид жер бетіне зұлымдықты жайғысы келеді. Қазақ және Иран жұртының наным-сенімдерінде ұқсастықтар болумен қатар ерекшеліктер де жоқ емес. Мұны парсы аудармашысы ескергені мақұл болар еді, себебі Әуезов творчествосындағы басты тұлға – қазақтың руханияты.
Түпнұсқада сөз болып отырған зат атаулары мен образдарды аудармада дәл жеткізу шығармада бейнеленген болмыс жайлы түсінікпен таныс болу қажеттігімен байланысты. Мұндай қажеттік үлкен ізденіс арқылы өтеледі. Сол болмыс-бітім жайына қану үшін аудармашы кітаптар оқуы, фильмдер көруі, зерттеулермен танысуы, жазушылармен, зерттеушілермен қарым-қатынас орнатуы мүмкін.
Түпнұсқа тілінде сөз болып отырған халықтың тұрмыс-тіршілігіне байланысты ерекшеліктерді жақын білу – тәржімашы үшін өте қажет алғышарт. Аудармашының өзі тіл білгеніне қарамай, шығарманы оқып шыққанда, бұған дейін таныс болмаған халықтың әдет-ғұрпына байланысты өзгешеліктерді бірден ұғына аламауы ықтимал. Шындыққа көзі жетпей тұрып, өзі қалай қабылдағанына байланысты өз бетінше, өз пайымдауынша аудара салуы үлкен ағаттықтарға жол ашатын келеңсіздіктерге ұрындырады. Бұл өзге халыққа деген сыйламаушылық, немқұрайдылық, жауапсыздық ретінде ұғылуы да мүмкін. Қайткенде де, аудармашының түпнұсқада сөз болып отырған белгілі бір ұлтқа тән болмыс-бітімді терең зерттеп, нақты түрде ұғынып алғаны абзал. Аударылып отырған шығармадағы ұлттық өмір шындығына қатысты ерекше құбылыстарды түйсінуге қатысты аударматануда «фондық білім» деген ұғым қалыптасқан. Филология ғылымдарының докторы А.Алдашева бұл ұғымды «жалпы бағдарлы ақпарат» деп атаса, аударматанушы ғалым Ж.Жақыпов «фондық білім» деп көрсетеді. Соңғы кездері «аялық білім» деп те қолданылып жүр. Фондық білімнің басқаға ұқсамайтын өзгеше мәдениет пен ерекше болмыс-бітімге ие халықтың тыныс-тіршілігін сөз етіп отырған шығарма мазмұнын дәл, толық аударып жеткізуге қажеттігі анық байқалады. Бір халық пен екінші халық арасындағы әдеби, мәдени байланыс артқан сайын, көркем аударма жетілген сайын арақатынас жақындай түсіп, ұлттық ерекше қасиеттер таңсық болудан қалады. Арадағы байланыстары ұзақ уақыт бойы үзіліп қалған елдердің бірінің шығармасы екінші халық тіліне аударылып жатқанда, олардың тілдік құбылыстары арасындағы алшақтық қатты байқалады. Белгілі бір зат немесе құбылыс атауларын, түпнұсқадағы өзге де ерекшеліктерді аударып жеткізу қиындық тудырады. Міне, осы жерде аудармашы дәл ауарма жасауы үшін түпнұсқадағы ақиқатты, ең алдымен, өзі түсініп алуы керек. Ол үшін фондық білімнің ауқымында қаралатын мәліметтерді игеруі шарт.
Қазақ тұрмыс-тіршілігі сөз болған тұстардың көпшілігі парсы аудармасына орыс аудармасындағыдай болып тәржімаланған, сондықтан орыс тіліне үздік аударылып, парсы нұсқасына да қалыпты түрде жеткен жайларға арнайы тоқталудың реті жоқ. Ал орыс аудармасынан парсы тіліне бөлекше аударылып жеткізілген мысалдар кездеспей тұрмайды.
«Биыл да көшу солай. Жолдағы белгілі қоныстар – Талдыбұлақ, Барлыбай, Қызылқайнар. Кей қонысқа таңертең кеп қона сала кешке тағы көшеді. Үдере көшу. Кей қоныста бірді-екілі күн отырмастан кетеді: үлкен үйлер тігілмей – «ұранқай», «абылайша», «жаппа», «итарқа» деген неше түрлі кішкене тар, аласа күркелер тігіледі. Әркім өзі сүйген үйшігін тұрғызады. Жалпақ ел, бар ауылдар осы жайлауға көшу сапарында балалардың «ауыл-ауыл», «күрке-күрке» деген ойынын ойнап жүрген сияқты».
«В этом году откочевал туда же. На пути Абаю знакомы все места остановок. В некоторые урочища аулы приходили утром, останавливаясь на целый день, и к вечеру двигались дальше. Кочевку проводили спешно, и даже там, где приходилось оставаться два-три дня, больших юрт все же не ставили, а разбивали только легкие, маленькие юрты и уютные низенькие палатки и шалаши. каждый устраивал себе жилище по своему вкусу, как кому нравилось, точно по пути на жайляу все сговорились играть в «аул-аул», «шалаш-шалаш», и «курке-курке».
«Әкнун бар-е дигәр куч-е бәһари ағаз шоде буд. Тәмами тәвәғофгаһи-е раһ-е сәфәр бәрайәш ашена минемуд. Бе бәрхи әз обеһа бе вәғт-е собһ мирәсидәнд вә бә’д гозәрандән-е тәмам руз дәр мәнтәғе бе һәнгам-е ғоруб бар-е дигәр бе раһ ми офтадәнд. Сә’и мишод кар-е куч ба сор’әт бе етмам берәсәд. Һәтта дәр мәнатеғи ке обеһа нагозир будәнд бе моддәт-е ду иа се руз етрағ конәнд, хеймеһа-йе бозорги бәр па нәмишод, фәғәт бе воджуд-е чадорһа-йе кучек вә кәм ертефа’, дәр ’эйн һал раһәт елтеға мишод. Һәр иек әз әһали бәна бе зуғ вә сәлиғе әш мәһәлл-е етрағәш ра моһәййа микәрд. Гуии соннәт-е ентеһаб-е базиһа-йе чун «обе-обе», «шалаш-шалаш», вә «курке-курке» дәр инджа низ мотәдавел мишод».
Көш үдере көшіп бара жатып, ауылдар қонған жерлерінде «ұраңқай», «абылайша», «жаппа», «итарқа» деп аталатын шағын күркелер тіккені аудармаларда көрініс таппаған. М. Әуезов атап кеткен кішкене күркелердің атаулары тарихи тұрғыдан басқа түгілі, бүгінгі біздер үшін де маңызды екені даусыз. Оларды айналып өткен парсы аудармашысы «кішкене және пәс, шағын күркелер» деп қана жазып, беттің төменгі тұсында парсы оқырмандары үшін көшпелі жұрт тұрмыс-тіршілігінің ерекшеліктерінің бірі болып табылатын киіз үй мен оның құрылысын дұрыс түсіндірген.
«Сүйіндіктің аппақ үлкен үйі жылы екен, іші толы тірелген жүк, буулы тең менен сандықтар. Оның ар жағы екі босағаға шейін текемет, алаша, тұскиізбен қоршалыпты».
«В белой большой юрте Суюндика было тепло: ее покрывали две ряда войлока снаружи и шерстяные вышитые ковры или узорчатая кошма – внутри».
«Дахел-е хейме-е бозорг-е Суйондиғ, гәрма-йе мәтбу’и дашт: хейме әз бирун ба ду рәдиф-е нәмәд вә әз зир-е дәрун низ ба ғалиһа-йе пәшми-е порнәғш вә негари пушиде буд».
Парсы аудармасының қазақша аудармасы: «Сүйіндіктің үлкен үйінің іші жылы болды: Киіз үй сыртынан екі қатар киізбен және ішкі жағынан да ою-өрнекті жүннен жасалған кілеммен қапталған».
Киіз үй ішін суреттеудің аудармаларында ұлттың тұрмыс-тіршілігіне қатысты заттарды тәржімалауда дәлдіктер жетіспейді. Тірелген жүк, буулы тең мен сандықтар тәржімаланбаған. Текемет, алаша, тұскиіз аудармаларда баламасыз лексикалар болуға сұранып тұр. Бірақ олай болмаған. Аудармашылар жалпылама жазғандықтан, қай зат атын аударып жазып отырғанын аңдау қиын. Парсы аудармашысы үйдің ақ екенін көрсетпеген. Түпнұсқада әңгіме тек үй іші туралы болып жатса, аудармаларда үй сыртынан екі қабат киіз жабылғаны жазылған. Үлкен үй, кіші үй деген сөздердің мағынасы ауқымды. Орысшаға Большая юрта, Малая юрта болып аударылып, бас әріппен жазылған. Парсы тілінде бас әріп жоқ болғандықтан, мұндай тәсілмен жеткізіп көрсету мүмкін болмастан, сөздер мағынасы тар ауқымда қалып қойған. Сондықтан осындай сөздерді тырнақшаға алып, болмаса, басқа да әдіс-тәсілдермен екшеп, даралап көрсеткен жөн.
«Баратын қара малды айтқанда: жетпіс жылқы, отыз түйе айтылды. Құнанбайдың құласы мен жирені деп, жұрт аңыз қыла береді. Алшынбай аулынан аяры жоқ. Сол себепті жылқының ішіне бір құла айғыр, бір жирен айғырдың үйірі кірсін. Басы сол болсын дескен. Осыдан арғы әзірлікті тілейтін – жыртыстың бұл матасы».
«Подарки Алшинбаю состояли из двух косяков отборных буланах и рыжих коней, слитков серебра и дорогих тканей».
«Әмма һәдайа-йе виже-е шәхси-е Ашинбай ‘ебарәт будәнд әз ду рәмме әз әсбһа-йе дәстчин, шомшһа-йе ноғре вә парчеһа-йе нәфис вә ғеймәти».
Малдың санын көрсетуге орыс аудармашысы құлықты емес. Қазақ шонжарларының құда болысқанда, қалыңмалға қанша көлемде мал беретіндігі әдет-салт, әлеуметтік және тарихи тұрғыдан да қызықты, маңызды екендігі дау тудырмаса керек. Осы жағдай орыс тіліне аударылмай қалғандықтан парсы тіліне де тәржімаланып жетпеген. «Төңкерістен бұрынғы қазақ өмірінің шалқыған ұлттық суреттерінің көрінуі кітаптың ең залалды тұсы деп бағалағандар да болды. «Мұндай салтанат қазаққа қайдан келді, жазушы өткендегі өмірді әсірелеп, дәріптеп отыр» деген сынды «үкім» баспасөз бетінде үздіксіз жарияланып, шығарманың ең шыншыл тұстарына оқ атылып жатқан кезде суреткердің халі мүшкіл болатыны өзінен-өзі түсінікті. Үкімет пен партия басшылығынан ресми қолдау тапқан осындай содырлы сынға төтеп беру қандай суреткерге де оңай тимейтінін түсіну қиын емес», – деген академик Р. Бердібай сөзі эпопеяда ұлттық тұрмыстың сән-салтанаты, байлығы жайлы сөз болатын тұстардың орыс аудармасына енбей қалу себебінің бір ұшығын аңдатып тұрғандай. Аударманы өзі тікелей қадағалап отырған М. Әуезов сол кезгі билікте үстемдік құрып отырғандардың қызғанышын қоздыра бермеуді ойластырған болуы да мүмкін.
Табақ тарту рәсімі:
«Екі қолдарына екі-екі үлкен жасаулы табақты алып, Бурахан, Төлепберді, Жұмағұл, Қарабастар келеді екен. Абай тағы тоқтап жол берді. Дәл қасынан буы аспанға шығып, табақ-табақ ет өтіп жатыр. Ылғи бір түрілген қазы, төңкерілген жас құйрық, сары алтындай балқыған жал, желін майлар. .. Әрбір екі табақтың бірінде, әлгінің үстіне бір-бір қоңыр бас орнапты. Бұларды кіргізіп жіберіп, Абай енді үйге қарай қозғалайын деп еді, үй ішінен тағы бір нәрсемен қарбаласып, Қаратай шығып келеді екен. Ол Абайды, тіпті, қағып кете жаздады.
– Ой, тұздықтарың …қайда?.. жеке қоятындарың қайда?.. – деп келеді екен».
«Из кухни мчались четыре жигита с глубокими блюдами, наполненными мясом. Абай опять остановился, уступая им дорогу. Жигиты гуськом пронеслись мимо. Толстое казы, слоящиеся курдюки, желтые сало загривка и вымени, напоминающее расплавное золото, дымились на морозе. Голова барана увенчивала каждое второе блюдо. Пропустивь и их, Абай на этот раз сделал решительное движение, чтобы войти. Но навстречу ему стремглав вылетел Каратай и чуть не сбил его с ног.
– Эй, где туздык? Вы же говорили, что подадите его отдельно?».
«Чеһар игит дисһа-йе бозорг мәмлоу әз гошт-е похте дәр дәст ашпәзхане бе ин су ми амәдәнд, Абай бар-е дигәр истад вә раһ ра бәра-йе ‘обор-е анһа баз гозашт. Игитһа дәр пей-е һәм ми амәдәнд. Кази, донбе вә чәрби-е зәрд-е пошт-е гәрдән ке бе тәла-йе аб шоде миманәд дәр һәва-йе сәрд-е земестани бохар микәрд. Дәр һәр иек әз до дис кәллеһа-йе похте-е госфәндан бе чешм михорд. Абай ин бар бә‘д әз ‘обор-е анһа, бәра-йе вород бе отағ хиз-е джеддитәри бәр дашт, әмма ин бар Ғәреғай ра ба ход ру бе ру дид вә чизи нәманде буд ке бе зәмин сәрнегун шәвәд.
— Ей туздик биавәрид, мәгәр ғәрар нәшоде ан ра джодагане биавәрид?».
Аудармаларға кісі аттары кірмеген. Ұлттық тағамдардың аттары ұзын да болса тіркеспен аударылған. Тек қана қазы өзгертілмей, лексикасыз балама болып кірген. Екі табақтың бірінде бас қойылғаны да бар. Сыйлы адамға бас тарту – дәстүріміз. Өзге ұлт өкілдері табақта неге бас тұрғанын ұғына бермеуі мүмкін. Мұны өзге ұлт оқырманына түсіндіре кеткен жөн деп ойлаймыз. Тәржімаларда табақ тарту мезетіндегі қарбалас сәт айнымай көрініс тапқан деп айтуға келеді. Алайда қазыны орыс аудармасында «конская колбаса» деп көрсетсе, парсыша да осындай. Қазыны дәл аудару жолын қарастырса, құба-құп болар. «Қазақ халқының тұрмыс-тіршілігінің, мәдениетінің тарихын білу аудармашының түпнұсқаның көркемдік шындығын шынайы түрде көрсетуіне көмектеседі» – дейді әдеби байланыстарды кең зерттеген Р.Кайшибаева. Аударманы зерттеу барысында парсы аудармашысының қазақтың ұлттық болмысын терең тануға әлі де болса көп еңбектену қажеттігіне көзіміз жетті.
« – Өтінсең, айтайын! Біле жүр! Сенің әкең Мамай ішінде Жамантаймен көңілдес болып жүріп, өкіл күйеу болғанда екі жүз қой кит киген.
– Өкіл күйеуі қалай!
– Өкіл күйеуі шын күйеу емес, тамыр есепті нәрсе.
– Онда тамыр деп неге аталмайды?
– Тамырлық құрбылас кісінің арасында болады. Ал, жасы үлкен кісімен
жас жігіт тамырласам десе, кейде осылайша өкіл күйеу боп аталады».
« – Ну что ж, расскажу, если ты хочешь. Твой отец еще в молодости дружил с отцом Кожекпая из племени Мамай».
«Бесиар хуб һал ке есрар дари, һәрфи нәдарәм: педәрәт дәр сенин-е джәвани ба педәр-е «Кужикбай» әз ил-е Ғәмай дусти-е нәздики пейда кәрде буд».
Диалог аудармалары қысқартылып берілген. Аудармаларда «достасты» делінеді де, «өкіл күйеу» ұғымы туралы ештеңе айылмайды. Түпнұсқада кейіпкер аты нақтыкөрсетіліп жазылса, аудармаларда “Көжекбайдың әкесі” делінеді. Түпнұсқада достасқан адамдар арасындағы жас алшақтығы тәржімада білінбейді. Мамай руы аты парсыша «Ғәмай» боп жазылған.
«Үй іші әбігер екен. Босағада малшы қатын үлкен күбіге іркіт пісіп тұр. бір жағынан кең қазанда құрт қайнап жатыр екен. Үй іші ыстық…».
«В юрте, жаркой и душной, царил беспорядок. У самой двери скотница готовилась варить овечий сыр. Посредине кипел большой котел».
«Дахел-е хейме гәрм вә һәвайәш хәфе вә би нәзми бәр ан һакем буд. Зән-е гавдари нәздик-е дәр, моғәддәмат-е тәһиие-е пәнир-е гусфәнди ра амаде микәрд. Вә дахел-е диг-е бозорги дәр ан вәсәт майе’и ғолғол миджушид».
Аудармашылар түпнұсқа үзіндісіндегі сөйлемдер ретін сақтамайды. Жазушы үй ішінің ыстық екенін үй ішін суреттеп келіп баяндаған болатын. Бұл тәржімаларда бірінші сөйлемде-ақ белгілі болған. Абайларды суық қарсы алған Байдалы үйінің босағасында малшы қатынның үлкен күбіге іркіт пісіп тұрғаны аудармаларда жоқ. Аудармаларда малшы қатын қой ірімшігін (сырын) қайнатуға әзірленіп жатыр. Орыс аудармасында: «Үлкен қазан қайнап жатыр», – делінген де, қазан ішінде не бары айтылмайды. Демек, ол алдыңғы сөйлемде айтылғандай қой ірімшігі болса керек. Бұл түпнұсқадағы іркітке де, құртқа да маңайламайды. Ал парсы аудармасында қазанда әлдеқандай «сұйықтық» қайнап жатыр.
«Ұзын қара сақалды, суық түсті Байдалы қонақтардың бетіне қарамай, мойнын есік жаққа бұрып отыр. Аздан соң күбі піскен қатынға қарап:
– Қымыз әкел, ас ауыз тигіз мыналарға! – деді».
«Чернобородый суровый хозяин не разу обернулся к гостям и упорно смотрел на дверь, потом неопределенно кивнул жене, как бы говоря: «Принеси им кумыса, что ли…».
«Саһебхане-е торш ру вә риш-е сиаһ, һәтта иек бар бе сәмт-е миһманан негаһ нәкәрд вә фәғәт дидеган-е ход ра хире бәр ру-йе дәр духте буд. Сәрәнджам ба нөу’и-е сәрди зәнәш ра седа кәрд вә ба нөу’и-е еджбар бе вей гофт: шири, чизи бәрайешан биавәр».
Байдалының ықылассыз селсоқ көңіл танытуы тәржімаларда да сезіледі. Негізінде Байдалы: «Қымыз әкел», – деп, күбі пісіп тұрған қатынға айтады. Ол малшы қатын болатын. Аудармаларда Байдалы малшы қатынға емес, өз қатындарына бұйырып отыр. Парсы аудармасында: «Бұларға сүт-пүт алып кел!» – деп, қымызды дәл аудармаған.
«Ұлжан Алшынбайдікіне көп қазына әкелді. Келген жылқы, түйеден басқа, жыртыстың бұл матасының өзі екі үлкен атанға артылып келіп еді. Оның ішінде келінге жасау тігілетін батсайы, мақбал, манат, дүрия, шағи бөлек салынған. Бірер сандық осы қымбаттарға толы болса, өзге теңдері құда-құдағилар сыбағасы. Шапан, кемзал, көйлек, шаршы. Және толып жатқан ырымдар бойынша төленетін сый-сипат».
«Улжан доставила в аул свата ценные дары: табуны лошадей и верблюдов, ткани для подарков женщинам, драгоценности. Два верблюда были навьючены тюками с приданым невесты, здесь были пестрые шелка, бархат, сукно, шали. Другие два несли на себе в тюках в чапаны, рубашки, платки, кафтаны, материю и обувь для подарков новым родичам, по обычаю старины».
«Улжан һәдайа-йе зиади бе һәмраһ авәрде буд! Рәме-е әсбһа, парче бе ‘енван-е пишкеши бәра-йе зәнан-е ханеваде, вә джәваһерат ке һәме ра тәғдим кәрд. Ду шотор һәдайа-йе ‘әрус ра һәмл микәрдәнд! Ду шотор-е дигәр бәстеһаии әз балапушһа-йе ғеймәти, пираһән, русәри, шал, парчеһа-йе мохтәлеф вә кәфш вә ғейра ра».
Аудармаларда қымбаттарға толы бірер сандық жайы сөз болмаған. Теңдердің кімге арналғаны да нақты көрсетілмейді. Шапан, кемзал, көйлектердің құда-құдағиларға арналғанын ашып айтпайды. «Новые родичи» сөзі орыс аудармасында қолданылған. Ол құда-құдағидың орнын баса алмай тұр. «Балапушһа-йе ғеймәти» (бағалы сырт киімдер) шапанның баламасы ретінде берілген. Әрине, бұл сөздің аудармада шапанның турабаламасы бола алмайтыны белгілі. Толып жатқан ырымдар бойынша төленетін сый-сипат жайы да назардан тыс қалдырылған. Мұнда тең артылып келе жатқан атандардың үлкендігі де көзге түспейді. «Шығармаларын аударайын деп отырған халықпен байланыс жасамай тұрып, оның тiлiн, өткенi мен бүгiнiн бiлмей тұрып, сол халықтың өмiрiмен, әдебиетiмен жете таныспай тұрып тәржiмашылар табысқа жете алмайтыны сөз шеберлерiнiң аға буыны тәжiрибесiнен белгiлi», – дейді С.Сейiтов. Аудармашы жазушының шығармашылық даралығын орыс аудармасы арқылы танып отыр. Осының өзінен көп жайды бажайлауға болады.
«…Адал десек, аман десек, жан берейік, ақтайық, ақыретте айыбын өз мойынымызға алайық. Бірақ менің екі бірдей жаным жоқ. Майысар болсаң, жаныңды да берерсің. Беремісің, жаныңды?! – деп серт етіп өзіне жабыла кетті».
«…Что же, давайте покляняемся душой за Кодара, присягнем в его честности и невиновности! Оправдаем его. А на том свете примем его вину на себя. Только я не обладаю двумя душами: – И внезапно он резко бросил в сторону ошеломленного Суюндика: -А ты-то сам ручаешься за Кодара?. Присягнешь за него? Душой поклянешься?».
«Һазери земанәтәш кони вә бәра-йе әсбат-е паки вә бигонаһиәш сугәнд иад кони вә шәрафәтәт ра дәр героу-е ин кар бегозари?».
Қазақта «жан беру» деген сөз бар. Қылмыскер деп танылған адамның ақтығын дәлелдеуге жан беруші адам жанын кепілдік етеді. Бұл сөз орысшада: «А ты сам ручаешься за Кодара? Присягнешь за него? Душой поклоняешься?» – деп, парсышада: «Оған кепілдік беруге және күнәсіздігі мен ақтығына ант етуге және ар-ұятыңды осы істің кепілдігіне /залог/ қоюға дайынсың ба?» – деп берілген. Жан беру секілді салт аудармасының сөзбе-сөз аудармасы осындай.
«Келесі күні қымыз үстіндегі мәжілістерінде осы әңгімелер және де сөйленді».
«На следующий день за утренним кумысом разговор возобновился».
«Фәрда-йе ан руз бе вәғт-е сәрф-е шир-е собхане бәһс әз сәр герефте шод».
Тағы да қымызға қатысты аударма олқылығы бар. Парсы тілінде: «Сол күннің ертесінде таңертеңгі сүтті ішу кезінде…» – деп берілген. Аудармашы қымызды сүт деп аударғаны бұл бір емес. Оқырман «Ойпырмай, бұл не қылған сүтшіл халық!» деген ойға қалуы әбден мүмкін. Қымыз бен сүтті шатастыруға келмес. Ұлттық асты, сусынды аударуға немқұрайдылықпен қараған жарамас деп ойлаймыз.
Халқымызда үлкендердің кішілерге бата беріп, ізгі жол тілейтіні бар. Дуалы ауыздың батасы адамға қашан да жан азығы болып, рухани қайрат беретіні сөзсіз. Бөжей асында Абайдың ағайын алдында, аруақ алдында атқарған игі ісіне разы болған Байсал Абайға бата береді.
«Сол уақытта Байсал Абайды қасына шақырып алып, маңдайынан иіскеді де:
– Балам, мен осы шаққа шейін сенімен тіл қатысып, жылы ұшырап көріскен жоқ ем. Бірақ, барлық көрген-сезгенім есімде. Ана бір жыл Қарқаралыда сенің ажарыңды ұнатып, мейірі түсіп кетіп, Бөжікең бата беріп еді-ау! Сондағы сөзі есіңде болар. Сенен үлкен дәме ғып бата берген еді. Мен онда жақтырмап ем. Ағайынға әделет ойлап айтқан жақсы лебізіңді естіп жүрмін. Бүгін мынау күндерде Бөжікеңе адал іні боп, бетіңді аштың. Жақсы ағаның зор дәмесін әмсе өстіп ақтағайсың! Ақтарсың деп білермін! Ақтарсың-ақ, шырағым. Тек өмір деген ит, жаңсақ бастырмаса екен! Өрісің алда! Бетің дұрыс! Дәл осы бетіңнен жарылғасын! – деп бата берді».
«Байдалы подозвал его, на мгновение приник лицом к его лбу и сказал:
– Сын мой, до сих пор мне не приходилось разговаривать с тобою и высказывать тебе мои чувства. Но я храню в памяти все, что видел и пережил. Когда-то в Каркаралы Божекен был тронут твоим поступком и дал тебе благословение, – ты помнишь его слова? Он ожидал от тебя многого и потому благословил тебя. Тогда я отнесся тебе холодно. Но с тех пор я не раз слышал, как ты говорил о справедливости. А в эти дни тыпоказал истинным братом Божея. Старайся оправдать лучшие надежды твоих старших родичей! Я уверен, что ты сумеешь оправдать их, свет мой! Только бы проклятая жизнь не заставила тебя отступиться… Твое будущее перед тобою. Ты держишься правильного пути. Дай бог тебе на нем успеха! – И Байсал благословил Абая».
«…Әмма Бәйсал бар-е дигәр у ра нәзд-е ход ханд вә бәра-йе ләһзеи гуне әш ра бәр пишани-е джәван гозашт вә гофт: «Песәрәм, ғәбл әз емруз һәм ба ту гофт у гуии даштәм вә ту әз нәзәрииат вә ‘әғайед-е мән агаһи, әмма бедан ке һәр че ра ке дидәм вә шениде әм дәр хатере әм һефз миконәм. Рузи дәр Ғәрғәрелинк Жәкен мәрһум тәхт-е тә‘сир-е рәфтар вә бәрхурд-е му‘әдәбане-е ту ғәрар герефт вә ту ра до‘аи-е хейр кәрд. Айа һәрфһайәш ра бе хатер дари? У әз ту ентезар-е зиади дашт вә бе һәмин дәлил до‘айәт кәрд. Ан руз бәр хурд-е мән ба ту сәрд буд, әмма әз ан руз та конун барһа шениде әм ке ту әз ‘әдаләт сохән мигуии вә емруз чун иек бәрадәр-е вағе‘и бәра-йе Бужий ‘әмәл кәрди. сә‘и кон беһтәрин арезуөа-йе бозорган-е ғоум-е ход ра бе һәғиғәт берәсани. мотмә‘енәм тәван-е ченин кари ра дари песәрәм! Әз хода михаһәм ин әндишеһа-йе нику ра тәғир нәдеһәд. Ту айәнде ра пиш-е ру дари, раһ-е һәғиғәт ра едаме бедеһ. Әз хода бәрайәт тоуфиғ михаһәм».
Байсал сөзінде айтылып өткен Абайдың Бөжеймен кездескен жері Қарқаралының аты орысша аудармада дұрыс жазылғанымен, парсышасында тағы да «Ғәреғәрелинк» деп бұрмаланып көрсетілген. Жұртымызда үлкен, сыйлы адамның атын тура атамай, «Бәке», «Досеке» деп айтатын дәстүр бар. Түпнұсқадағы Байсалдың Бөжейді «Бөжікең» деуі орысшада «Божекен» боп көрсетілген. Дегенмен, мұның сырын ашып көрсететін түсіндірме қажет-ақ еді. Ал, парсышада «Жәкен марқұм» түрінде басқаша боп жазылған. Парсы оқырманы әңгіме Бөжей жайлы боп жатқанын түсінбеуі бек мүмкін. Осындай ағаттықтар болмаса, батаның негізгі дені дұрыс жеткізілген.
Халық әнінің аты аударылған тұс та кездеседі. Мысалы:
«Қыз-келіншек тербетіп тұрғанда, жігіттің қарызы – ән салу.
Абай енді әлпеншекті теуіп тұрып, іркілместен әдемі шырқау ән бастады. Қарсысына мінген Керімбала болатын. Ол жаңағы «Топайкөкті» айтайық деп өзі тілеген».
«Если на качелях сидят девушка и жигит последний должен спеть что-нибудь. Коримбала попросила Абая вместе с нею пропеть «Статный конь».
«Бе рәсм-е бази әгәр ру-йе әлаколәнг дохтәр-е джәван вә иек игит минешәст, игит мовәззеф буд тәранеи беханәд. Керимбала әз Абай хаст бе һәмраһ-е у тәране-е әсб-е һуш ғамәт ра беханәд».
«Топайкөк» әнінің парсы тіліндегі аудармасы: «әдемі бітімді, келісті ат» деген мағынаны білдіреді. Аудармадағы ән аты ұзақтау болған. Оның үстіне ән аты тырнақшаға алынбаған. Оқырман оның ән аты екенін бірден аңғара алмайды.
«Абай жалғыз өзі төрт ауыз өлеңді сыры терең «Аққайың» әнімен айтып барды да, баяу ғана тоқтады».
«Он спел четыре строфы своей песни на плный трепетнего волнения напев «Белая березка» и замолчала на тихой, низкой ноте».
«Нә’ме-е Абай һәнуз тенин әндаз буд вә у чеһар бейт-е тәране « дерәхт-е джәван вә тусен-е сефид-е ту» ра низ ба һәйәджан вә еһсас-е тәмам ханд вә дәр нот-е арам вә зир сакет шод».
Абайдың алтыбақан теуіп жатқанда салған «Аққайың» әні парсышаға түсініксіз және шұбалаңқы түрде тәржімаланған. «Жас ағаш және сенің ақ асауың» деген мағынада. Бұлай тәржімаланғаны негізсіз.
«Абай жолы» романының парсы аудармасының бірінші томының 825 бетінде «Жиырма бес» деп аталатын қазақ әнінің аты «Жирме баш» деп өзгертіліп берілген. Бұл әннің аты орыс аудармасында «Жирма-бес» деп жазылған болатын.
Ұлттық ойын атаулары аудармаларда қалай көрініс тапқан?
«Алтыбақан қасындағы ән мен ойын тағы біразға созылып барған соң, Ербол тың ойын бастады. Онысы – «ақсүйек», содан кейін «серек құлақ» еді».
«Молодежь продолжала веселиться у качелей. Теперь Ербол затеял новые игры: ак-суек – бросание кости, а потом серек-кулак – волк и ягнята».
«Джәванан һәнуз гердагерд-е әлаколәнг дәр шади вә сорур будәнд, ке Ирбал базиһа-йе дигәри ра пиш кешид: Бази-е «Ат-сумук» иа пәртаб-е остохан вә ан гаһ «Серек-курлак» иа горг вә миш».
Мысалдардан белгілі болып отырғандай, парсы аудармасында ойын аттары дұрыс жазылмаған. Орыс аудармасында ақсүйек «ат-суек» деп түрленсе, парсы аудармашысы одан әрі бұрмалап, «ат-сумук» деп көрсеткен. «Серек құлақ» ойын атауы да парсы оқырмандарына «Серек-курлак» боп жеткен. Ойын атауларын дұрыс жаза алмаған аудармашыларға мұқияттық жетіспейді. Бір жақсы жері, аудармашылар оқырманға түсінікті болу үшін ойын атаулары жазылған тұста ойынның қандай екендігін де баяндап отырған. Мұндай түсіндірме шет ел оқырманына керек, пайдалы.
«Отауға барған соң, қонақтар қасына көп қыз, келіншек пен жігіттер жиналды. Ойын-сауық аса қызу боп басталып, таң аппақ атқанша солғындаған жоқ. Бұл түнде ұзақ әсем ән де шырқалды. «Орамал тастау», «Хан жақсы ма», «Мыршым», «Белбеу соқ», «Ләппай титулә» сияқты күлдіргі ойындар да тегіс ойналды».
«По дороге к Молодой юрте к ним примкнуло много девушек и жигитов. Затеялись игры, шумные развлечения, ни стихавшие до зари. Играли и в «платок», и в «хорош ли хан», и в поиски колечка, когда спрятавший его во рту должен отчетливо сказать слово «мыршым», и в «скрученный кушак», где жигит должен угадать, которая из девушек хлестнула его по спине, и в скороговорки».
«Дәр раһ-е хейме джәванан вә дәстеи әз дохтәран вә игитһа низ бе анан пейвәстәнд вә бази вә тәфриһат-е пор сәр у седайешан та сепиде-е дәм едаме иафт. Бе тәртиб базиһа-йе «русәри», «айа хан хуб әст» вә «дәр джостуджу-йе һәлғе-е кучек» ке тей-е ан иеки әз джәванан һәлғе ра дәр дәһан-е ход мәхфи микәрд вә байәд кәләме-е «миршим» ра бе возуһ бәйан конәд вә бази-е «шал-е кәмәр пичиде шоде» ке игити байәд тәшхис деһәд кодам иеки әз дохтәран бе пошт-е вей зәде вә бази-е «тондгуии» тәртиб дадәнд».
Түпнұсқадағы қазақ ойындарының аттары аудармаларда біршама дұрыс аударылып, ойынның қысқа түсіндірмесі де қоса берілген. Бұл ең әуелі орыс аудармашысының еңбегі.
«Ауылдар қалың шоғыр көштерімен қатар көшіп, қатар жеткен болу керек. Барлық ауылда да керегелер бір шамаға жайылып, шаңырақтар бір уақыттарда көтеріліп, уықтар қатар шаншылады. Қызыл жосамен боялған ағаш үйлердің сүйегін жиілеп шаншылған уықтар айқындап көрсетеді. Тағы біраздан соң қызыл шілтер ағаш сүйектерді құлаш жайып, кең созылған туырлық үзіктер басып, шаңырақтарына төрткүлді түңліктер қонады. Енді теп-тегіс көк жазықта, жасыл дария жүзінде даяр үйлер орнап жатыр».
«Было понятно, что кочевья двигались ровными рядами и прибыли к месту одновременно: все аулы уже установили кереге и теперь наводили купола юрт из длинных уыков, окрашенных в яркий красный цвет и видных из далека. Потом на них стали накидывать кошмы, и все спокойное зеленое море стала покрываться белыми куполами. Вскоре в самом центре аулов поднялась восьмистворчатая большая юрта Улжан».
«Заһерән куч-е ил дәр софуф-е монәземми әнджам герефт вә һәмеги һәм зәман бе мәһәлл рәсиде будәнд че, обеһа ра нәсб кәрде будәнд вә инәк сәғф-е хеймеһа бе рәнг-е сорх дерәхшан буд ке әз дур джәлб-е тәвәджоһ микәрд ке бәна бе вижеги-е һәр хейме ан ра ба нәмәд ми пушандәнд вә ин дәриа-йе арм-е сәбз бе тәдридж ба гонбәдһа-йе сорх вә сефид тәзин мигәшт. Бе зуди дәр бәхш-е мәркәзи-е дәшт вә миан-е сайер обеһа хейме-е бозорг-е һәшт ләнгеи-е Улжан низ бәр па гәрдид».
Кереге, уықтар орыс аудармасында баламасыз лексикалар болып кірген. Бірақ шаңырақты «купола» депті. Туырлықты «кошма» деген. «Шаңырақ», «туырлық» деп өз қалпында бергені дәлірек сипат алар еді деп ойлаймыз. Төрткүлді түңліктер орыс аудармасына кірмеген. Парсы аудармасынан осы киіз үйдің бөлшектерін: кереге, уық, туырлық үзіктер, төрткүлді түңліктерді кездестірмейміз. Тек шаңырақ қана бірде «гонбәд» /күмбез/, бірде төбе, шатыр деген мағына беретін «сәғф» деп көрсетілген. Бір нәрсені екі сөзбен бергенінен аударма баламасының екіұдай болғанын түсіну қиын емес.
«Ұзындығы тай шаптырымдай өлке бойына кем қойса он бестей ауыл қоныпты».
«Теперь в долине, на растоянии бега стригуна, он насчитал по меньшей мере пятнадцатов аулов, остановшихся неподалеку друг от друга».
Бұл қашықтықа беттің төменгі жағында мынадай түсіндірме бере кетеді: «Расстояния в степи измеряются длиной пробега коней на байге /скачке/. «Бег жеребенка» – 5 км, «бег стригуна» – 8-10 км, «бег коня» – 20-35 км».
«Инәк дәр дәрреи ба фаселе-е тахт-е коре-е әсб дәст-екәм панздәһ обе ра шомареш микәрд ке дәр фаселе-е әндәк ба иекдигәр етрағ кәрде будәнд». Қашықтық туралы берген парсы аудармашысының түсіндірмесі орыс аудармасына жақын. Аударма тілімен айтқанда, құлын жарыс – 5 км, 2-3 жасар ат жарысы – 8-10 км, жетілген, жүйрік аттар жарысы – 20-35 шақырым.
«Ақшоқыдан осы ауылдар қонып жатқан қоныс құнан шаптырымдай жер еді».
«Все эти стоянки расположились от Акшокы не дальше, чем на расстоянии бега стригуна».
«Фаселе-е ин мәнтәғе вә мәһәлл-е етрағ-е ин дәсте-е кучнешинан-е ғәзағ ба Ағшуғ бәрабәр ба фаселе-е тахт-е естригун буд».
Құнан шаптырымдай жер дегенді парсы аудармашысы «фаселе-е тахт-е естригун» деп жазған. Тура аудармасы: естригун шабысының қашықтығы деген мағынаны берер еді. «Фаселе-е тахт-е естригун» дегені орысшадағы «на расстоянии бега стригуна» дегендегісінің өзгеріссіз көшірмесі болатын. Аудармашы «стригун»-нің орыс сөзі екенін білмей, баламасыз лексика ретінде қолданысқа енгізбек болып, аударма жұмысын ақсатып алған.
« – Уа! Салдар келеді.
– Мынау не деген сән?
– Жаным-ау, өздері қалай киінген?
– Ана біреу сал ағасы. Бәрінің қолында үкілі домбыра. Мына біреу елден
ерек жүріс екен.
– Жүрсең осылай жүр. Сал-сері деген топ осы да!
Арада балалар да қызығып, тамаша ғып, күле айқайлайды:
– Бөріктері сәукеледей!
– Шалбарын қара, шалбарын!
– Балағы қатынның көйлегіндей шұбатылып жүр.
– Бұзаулаған сиырдың шуындай шұбатылады және біреусінікі.
– Иттерді қосар ма еді өздеріне. Қандай дал-дал қылар еді, шалбарларынан алып! – деп күліседі.
Даладағы жұрттың бәрі: «Салдар, серілер келді» десіп, түгел әбігерге түсті».
« – Э, смотрите, сэри идут!
– Откуда они взялись?
– Душа моя, как они разодеты, не разберешь, мужчины или женщины!..
Глядите – и все в красном, в зеленом!..
– Смотрите, смотрите – вот старший сэри! И домбра у него вся разукрашена! Таких сэри мы еще не видели!
Детвора с криками и смехом сновала между взрослыми:
– Шапки-то! Будто саукеле! Это не сэри, а невесты!
– А штаны? Точно женские юбки! А вон у того как бараньи кишки, тащатся! Вот бы собак на них напускать, потаскали бы за такие штаны!..
Все вокруг суетилось, кричало, смеялось.
– Сал-сэри приехали! – сообщали друг-другу люди».
«Негаһ конид «Нәвазәндеган» дарәнд ми айәнд!»
– Әз коджа пейдайешан шоде!
– Лебасһайешан ра негаһ конид, мә’лум нист дохтәрәнд иа песәр! Рәнг-е
ғермез пушиде әнд иа сәбз!
– Негаһ конид ин джәван нәвазәнде ра, сазәш ра нәғш у негар зәде!
– Колаһешан ра негаһ конид. Инһа колаһ-е ’әрус әст иа нәвазәндеги?
– Шәлварешану! Енгар дамән-е зәнане әнд! Вә ан иеки енгари әм’а гусфәнд ра ми кешәд!
Әгәр сәгһа сәр берәсәнд, карешун заре».
Үмітейдің ұзатылу тойына сал-серілердің келе жатқанын парсы аудармасында суреттеп көрсетуде біраз «әттең-айлар» бар. Сал-сері сөзінің орнына парсы аудармасында «нәвазәндеган» деген сөз таңдалған. Оның мағынасы «музыкашылар» дегенді білдіреді. Рас, сал-серілер ән салып, думандатып жүреді, алайда олардың музыкашылардан ерекшеліктері бар. Сондықтан парсы аудармасында қолданған сөз сал-сері сөзінің толыққанды баламасы бола алмайтыны даусыз. Қазақ саһарасында осындай сал-серілік өнердің болғандығы турасында аудармада өзге жұрт оқырманы үшін ұғындырып өту орынды болар еді деп санаймыз. Домбыра орыс аудармасына баламасыз лексика ретінде енген. Парсы аудармасында домбыраны «саз» деген сөзбен берген. Иран жұртының музыкалық аспабы болып табылатын саз домбырадан өзгеше болып келеді. Үш ішекті саз құралы. Екеуінің үндері де бөлек. Бұл сөздің де аудармада домбыра орнына қолдануға келмейтіні анық жайт. Әрі домбыраның басына үкі тағылғаны жайында аудармаларда сөз болмаған. Сәукеле сөзі де парсы аудармасында дәл аударылмаған. «Келіннің бас киіміндей» делінген. Оның дәл қандай болатыны ашып айтылмаған.
Бәшейдің қос ішінде жатып-ақ арқар атып алған кезін жақсы ырымға жорыған шақтағы диалог:
« – Бүгін қанжыға майланайын деп тұр екен!
– Үйіріңмен үш тоғыз!».
« – Это к добру, быть сегодня хорошей охоте! Жди трех косяков по девяти голов! – повторяли все».
«Байәд ин ғәзие ра бе фал-е ник герефт! Монтәзер-е се гәлле, ноһ рә’с башид».
«Үш үйір, тоғыз бас күтіңдер» деп, орыс аудармасына жақын аударма жасауға тырысқан. Аудармаларда құдайы атау секілді ырымға түсіндірме жасау қажеттігі сезіледі.
Тұрғанбайға айтқан Ербол сөзі:
« – Тықақтамай тұра тұршы! Мынаның жал қуырдағын жеп аттанайық, тым құрыса! – деп еді».
« – Да подожди ты немного, не суетись! Дай хоть полакомиться свежим куырдаком».
« Че ‘әджәлеи дари, кәми сәбр кон. Бегозар иек кәми әз мәззе-е гушт-е ин шекра бечешим».
Қуырдақ аты орыс тілінде дұрыс көрсетілген. Парсы аудармашысы: «Аңның жаңа етінің дәмінен татайық», – деп, қуырдақты назардан тыс қалдырады. Қуырдақты парсы аудармасының бірінші томының 728 бетінде аудармашы «қуырдақ» деп дұрыс жазып көрсетіп, парсы оқырманы үшін мынадай түсіндірме бере кеткен: «Гушт-е текке-текке-е сорх шоде», мұның аудармасы: «Қызарған бөлшек-бөлшек ет».
«Ауыз үй болса да кең, таза. Төрінде үлкен қос терезе көрінеді. Сырмақ, алаша, таза төсеніштер де бар… Сол жаңағы ауыз үйдің ішіне түгел кіріп болған қонақтарға оң жақтағы төргі үйдің есігін ашты. Ол бөлмеде табалдырығынан бастап жап-жаңа қызыл-жасыл алаша төселген. Ар жағы түкті кілем. Манатпен оюланған әдемі сырмақ та жайылыпты. Кең, жарық, аса бір көрікті жай екен».
«Шаке и Баймаганбет под руки ввели Абая в просторную комнату. Один из жигитов, провожавших гостей, открыл дверь во вторую комнату. Светлая и уютная, она от самого порога была застлана расшитыми кошмами полосатыми половиками».
«Шәғе вә Бай мухәммәд дәр һали ке зир-е базу-йе Абай ра герефте будәнд у ра бе отағ-е бозорги раһнемаии кәрдәнд… Иеки әз игитһа ке миһманан ра һәмраһи микәрд, дәр-е отағ-е доввом ра гошуд. Ин отағ роушән вә раһәт әз моғабел-е дәр бе вәсиле-е нәмәдһа вә кенареһа-йе раһраһи пушиде шоде буд».
Қыстаудағы үйдің іші өз дәрежесінде аударылмаған. Парсы аудармасында «кенареһа-йе раһраһи» /бөлменің шеттеріне жаятын жол-жол кілемшелер/ делініп, жаңа қызыл-жасыл алашаның нобайы ғана жеткен. Түкті кілем, манатпен оюланған әдемі сырмақтар аудармашылар назарына ілікпеген. Үй ішіндегі әдемілік, тазалық бар салтанатымен бірге қотарылмаған.
«Рас, алған малға орай, көп ұлдың ортасындағы жалғыз қыз және жасы жетіп отырған ерке қызды әкесі ырзалап жөнелтем деп, басына көтерген сегіз қанат ақ үйден басқа жабдықты да мол қамдапты. Қыз жасауы жиырма бестен екен. Бес жақсысы Қоқан керуенінен алған жүз қойлық жібек кілемнен басталса, содан ары ішік жиырма бес, сырмақ, сандық жиырма бестен. Ең аяғы көйлек-көншек, дастарқан-тостағанға шейін соншалық. Биік сүйек төсектегі шағи дүриялаған көмкерулер де сол дөңгелек бір санмен – жиырма бестен жасалыпты».
«… Желая отпустить дочь к мужу соответсвенно ее достоинству, он увеличил заготовленное приданое. Кроме новой восьмистворчатой юрты с убранством, все, что давалось девушке, имело счет двадцать пять. Приданое начиналось с купленного у кокандского каравана за сто овец шелкового ковра. Далее шли – двадцать пять сундуков. Платье, белье, скатерти, посуда, подушки, одеяло – всего было по двадцать пять штук. Даже убранство высокой кровати с костьяной резбой, сделанное из шелковых тканей, соответствовала той же цифре».
«Әмма Ғалдибай низ сурәт-е джалеби ера’е кәрд; бәра-йе ин ке дохтәрәш ра әбрумәнд вә лайеғ-е мәғам вә мәнзеләт-е ход бе хане-е шоуһәр рәване конәд, бәр меғдар-е джәһизие әш ми әфзайәд бе естесна-йе хейме-е бозорг-е һәшт ләнгеи ба тәмами-е вәсайеләш һәр че ке бәра-йе джәһизие дәр нәзәр герефте шоде буд ба рәғәм-е бист у пәндж һәмраһ миконәд. Джәһизие әз иек ғали-е әбришоми ке дәр еза-йе сәд госфәнд хәридар шоде буд ағаз мишод вә бағи-е ан ‘ебарәт буд әз бист у пәндж сәндуғ-е пор әз әнва’-е әлбесе, моләһәфе, румизиһа, зоруф, мохәддеһа, руәндазһа ке дәр колл-е те’дадешан бе бист у пәндж ми рәсид. Һәтта вәсайел, рәхтехаб вә тәхтехаб-е боләнд-е монәббәткари шоде ке әз парчеһа-йе әбришоми тәһие шоде буд, низ бист у пәндж тәхте буд».
«Қалың малға орай» деген бастапқы тіркес аударылмаған. Қалдыбай қыздың қалың малына өте көп мал алып отыр. Соған орай қыз жасауы да бай болмақ. Әрі қыз көп ұл ортасында өскен ерке еді. Бұл қыздың ата-анаға, туғанға ерекше ыстық, қадірлі екенін байқатады. Осы жайлар аудармаларға арқау болмаған. Өзге тілдердегі аудармалар нысанасына ілінбеген жайлар түпнұсқа үзіндісінде қара әріптермен көрсетілді.
«Үстіндегі қалың қара жібекпен тысталған пұшпақ ішігінің айналасына жалпақ құндыз ұстатқан. Ішігінің сәнін бұрама күміс түймеге орнатылған үлкен кесек маржандар ерекше ажарлап тұр. Басындағы кимешек шаршысы ұқыпты сәнмен тартылған, кіршіксіз аппақ».
«На ней была крытая черным шелком шуба из лисьих лапок, отороченная бобром и украшенная серебряными пуговицами с вделанным в них кораллами. Головной убор, вышитый позументом изящно повязанный, сверкал ослепительной белизной».
«Балапуши әз пуст-е пәндже-е рубаһ ба пушти әз әбришом-е мешки ке бе вәсиле-е пусте– бидәстәр ләбе дузи шоде вә ба догмеһа-йе ноғреи ба негини әз мәрджан зейнәт иафте буд ру-йе шанеһайәш диде мишод. Колаһ-е мәлиле дузи ру-йе сәрәш сефиди-е хейре конәндеи дашт».
Мұндағы күзгі қоңыр үйде отырған қазақ әйелінің киім киісі аудармаларда жақсы жеткізілген. Айта кетер жайт, парсышадағы «алтын жіппен әдіптелген бас киім» кимешекке ұқсамай тұр. Әйел басындағы кимешек туралы жалпылама сөз болған.
«Күздің ақшыл тартқан қою қымызы бүгін ерекше жақсы ашыған екен. Салқын түндерде шала ашып, саумалдау боп тұратын бір қымыздар болушы еді. Бүгін олайемес, алғашқы тостағанды тамсанып ішкен қонақтардың бәрі де: «Бүгін қымыз жақсы ашыған екен!», «нағыз қоймалжың, ұрып жығар қымыздың өзі екен!» десіп мақтаулар айтысады».
«Сегодня кумыс оказался особенно хорош. Иногда не перебродив достаточно в такие холодные ночи, кумыс отдает прокисшим молоком. На этот раз гости, выпив по чашке, зачмокали губами.
– Настоящий, крепкий кумыс!
– Такой с ног свалит!».
«Анруз тә’әм-е шир говаратәр әз һәмише минемуд. Гаһи луғат дәр ченин шәбһа-йе сәрди шир бе һәдд-е лазем бе ғолиан нәми рәсәд вә мәзе-е торши пейда миконәд. Миһманан пиале-е шир ра сәр кешидәнд ба ләззәт бе ләбһайәш нәздик кәрдәнд.
– ‘Әджәб шири! Әз ғолизи адәм ра әз па миәндазәд».
Парсы аудармашысы қымыздың не екенін түсінбей-ақ қойған. Кейде шалалау ашып, саумалдау боп тұратын қымызды дәл аудара алмайды. «Кейде дәл осындай суық түндерде сүт жеткілікті қайнатылмай, қышқыл дәмді болады» (аударма аудармасы) деп, түпнұсқадағы ойдан қиыс кеткен. Қымызды «шир» (сүт) деп, ашытуды «бе ғолиан рәсидән» (қайнау) деген дәл емес баламалармен аударған. Аударма оқырманында піспеген сүт ішетін жабайы халық деген түсінік қалыптасуы мүмкін. Парсы аудармасында кейіпкерлер үнемі қымыз орнына сүт ішіп отырады. Соған қарағанда аудармашы Қазақстанға келмеген, келсе де қымыз ішіп көрмеген болса керек.
«Қазір соғым да сойылмай отырған шақ. Өйткені күн бірде суыса, бірде қайта жылынып қап, соғым еті қатпай жасыңқырап кетеді. Және әлі қар бекіп, қатты аяз басталған жоқ. Соғым малы жазғы тойынына әлі де болса май қосып, қызыл қосып, семіре түседі. Сөйтіп, соғым союға ерте. Сонымен шаруаның әр есебі елдің бәрін шегіншектетіп отыр. Күн санап, қиындыққа шыдап отырған уақыт. Байдың үйінің өзі болса да, «қысқа әлсіз болар-ау» деген кәрі-құртаңды сояды немесе көбең тойыны бар, еті ояз малды сирек сойып, әр нәрсені аужал етеді. Ел өзінің осы кездегі аштыққа шыдауын «тісті тіске қойып отырған шақ» деп атайды».
«Начало зимы всегда бывало самым трудном временем для казахского аула: молочная пища уже сократилась, а резать на мясо скот еще не начинали – он мог еще нагулять вес. Скот режали позже, с наступлением настоящей зимы. Тогда шкуры и мясо посылали в город и на вырученные деньги покупали чай, муку, сахарь. Осенью же даже богатые аулы резали только старый скот, которому трудно было перенести зиму. Про эти месяци говорили: «Время, когда толстый становится тоньше, а тонкий и вовсе рвется».
«Әвайел-е фәсл-е земестан һәмише мошкелтәрин әииам-е обеһа-йе ғәзағ буд. Ләбәнииәт, зебһ-е чарпайан вә гушт-е мәсрәфи тәһ микешид вә чарпайан ра зебһ нәмикәрдәнд. Че һәнуз бәра-йе пәрвар шодән-е анһа вәғт бағи буд вә зебө-е анһа бә’д әз моддәти, иә’ни бе фәра рәсидән-е әииам-е земестан-е вағе’и ағаз мишод һәмраһ ба ан пуст вә гушт-е анһа низ бе шәһр рәване вә әз пулһа-йе бе дәст амәде чай, ард вә ғәнд хәридари мишод. Дәр паииз һәтта обеһа-йе моттәмәвел фәғәт чарпайан-е пир ра зебһ микәрдәнд. Дәр баре-е ин әииам ми гофтәнд: «Зәман-е лағәр шодән-е чағһа вә варәфтән-е лағәрһаст».
Қазақ ауылындағы қыстың басындағы әбігерлік, қиындық парсы тіліне орысша нұсқадағыдай болып аударылған. Аудармашылар соғым соя алмай отырған елдің негізгі себебіне тоқталмаған. Егер ауыл сол уақытта соғым соятын болса, күн жылып, еттің жасып кету қаупі тұрды. Аудармаларды оқып отырған оқырман ауылдар малдары семіре түссе екен деп мал соймай отыр деген ойда болуы мүмкін. «Тісті тіске қойып отырған шақ» деген тіркес екі бірдей шет тіліне қазақтың «жуанның жіңішкерер, жіңішкенің үзілер шағы» деген сөзінің калькаланған аудармасы болып жеткен. Түпнұсқаның сөзін тура аударған жөн деп санаймыз.
«Сонымен дәл осы күндерде Оразбай Тәкежанға қайта-қайта кісі салып, одан құдалық сұрап отыр. Әзімбайдан туған бесіктегі қызды бір немересіне айттырмақ дейді. Соның «қарғы бауына жүз құр ат беремін» деп сөз салыпты».
«Так Уразбай и делает: просит просватать за одного из его внуков недавно родившуюся внучку Такежана и обещает каргибау, – сотню молодых необъезжанных коней».
«Бе тазеги нәвве-е ноу рәсиде-е Тағежан ра бәра-йе иеки әз нәввеһайәш хастегари кәрде вә вә’де даде ке бе ‘енван-е ғаргибай сәдһа рә’с әсб-е тазе нәфәс вә әсил бе обе-е Тағежан рәване хаһәд кәрд».
Бұл тұста парсы аудармасында қарғыбау «ғәрғибай» деп қате жазылған.
Құнанбай мен Бөжей арасы ушығып тұрған уақытта Абай Қарқаралыда Бөжейге ілтипатпен сәлем береді. Қазақта кішілер, құрмет көрсетушілер сыйлы адамның атын тура атамайды. Абай Бөжейге «Бөжіке» деп сөйлейді. Орысшасында да осылай көрсетілген.
« – Бөжіке, әкем емес, өзімнің беріп тұрған сәлемім сізге!.».
« – Отец ни при чем, Божеке. Это – мое желание».
«Педәрәм дехаләти нәдарәд, Бужий ин хаст-е худәм әст».
Парсы аудармасында кіші бала үлкен кісіге «Бөжей» деп, атын айтып, қарап тұруы өрескелдік болған. Иран жұрты да сыпайылық пен әдептен кенде емес. Осы жағдай олардың оқырмандарына да ерсі көрінуі ықтимал. Парсы аудармасында да орыс аудармасындағыдай ұлттық дәстүрге тән кісіге қарап сөйлеу рәсімін бұзбай көрсетсе, нұр үстіне нұр бола түсер еді.
«Отарда қостап шыққан жылқы ішінде жүрген жабағының құйрығы келте, шолақ болса, қосты тыңнан көрген кісі ең алдымен осыны атайтын. Мал иесі болса жылқышыларға ырзалық білдіріп, шүкірлік етеді. «Жабағының құйрығы шолайып кеткен екен, толайым жылқы күйлі болар» десуші еді. Ал бүгінгі Абайдың қосы болса жабағы ғана емес, тайдың да құйрық-жалы, кекілі келеңсіз боп ұзарып, түксиіп өсіп кеткен».
«Если у стригунов хвосты короткие, то гость не преминет сказать об этом хозяину, а хозяин косяка поблагодарит бога и пастухов. Люди говорят: «Хвост стригуна укоротился, быть всему табуну сытым». А в теперешнем косяке Алтыбая даже у двухлеток гривы, холки и хвосты удлинились».
«Та анджа ке әгәр корре-е әсбһа-йе ду сале дом-е кутаһ даштәнд, миһман иадавәри-е ин моузу’ра әз иад нәмиборд вә саһеб-е рәмме низ хода ра шокор вә әз миһман ғәдрдани микәрд. Бе ’ебарәти кутаһ будән-е дом-е корре-е әсбһа нешан әз сәламәт-е гәлле дашт, әмма дәр гәлле-е фе’ли-е Алтибай һәтта муһа-йе пршт-е гәрдән вә иал вә дом-е корре-е әсбһа-йе ду сале низ дераз шоде буд».
Жылқының жұт жылғы қыстың қысымында құйрық-жалы ұзарып, жадап-жүдеп, арып кеткені сөз болады. Жабағының құйрығы қысқа болса, жылқы күйлі деген сөз. Парсышада «екі жасар ат құлынының қысқа құйрығы болса, бұл жайдың ескертуін естен шығармайтын» делінген. Мұнда оның жылқы иесіне айтатыны байқалмайды. Осы жағдай болмаса, уақыт пен қашықтықты арғымақтың шабысымен өлшейтін көшпелі жұрттың жылқы қосының жайын жабағының құйрығынан-ақ аңдай білетіні аудармаларға жақсы тәржімаланып жетіп, көңілден шыққан.
«Қалың шидем киген; үлкен сеңсең тымақтың үстіне күлпара бастырып, өне бойды жылы киіммен шымқап тастаған жылқышылар екен».
«Закутанные поверх чапанов в толстые балахоны из грубой шерсти и напялившие на малахаи для защиты от ветра широкие башлыки, табунщики казались сказочными великанами».
«Гәллебанан ке худ ра дәр балапуш вә балахун-е зәхим-е пәшми пичиде вә бәрай-е хефазат-е худ дәр моғабел-е бад-е тонд, ру-йе колаһ-е пусти ешан башлеғ-е пәһни кешиде будәнд, бе енсанһа-йе ‘әзим әлһессе-е әфсанеи мимандәнд».
Жылқышылардың қыстағы киім киісі атүсті аударылған. Парсы аудармасында «Балахун» деген сөз бар, оны беттің төменгі жағында былай түсіндіреді: «Бұрынғы қазақтардың сыртқы киімінің (сөздікте: шинель. Д.Д.) ішінен киетін кең киім». Парсы аудармашысы бұл сөзді орыс аудармасындағы «толстые балахоны» деген сөзден алып отыр. Қазақта мұндай сөз жоқ.
«Әйгілі эпопеяда қазақтың көркем әдеби тілінің бай қоймасы жасалынды; ұлттық тұрмыс шынайы суреттелінді; ұлттық дәстүрлер мен дала заңдары, мал баққан халық шаруашылығы сол қалпымен көріне білді. Әрине, мұндай ұлы туынды жасау үшін М.Әуезовке үлкен суреткер ғана болу аздық етті. Ол әмбебап әдебиетшілігінің үстіне талғампаз тілші, терең тарихшы, дана философ, білгір этнограф, жіті психолог, тамаша педагог та болды», – дейді профессор Д.Ысқақұлы. М.Әуезовтің шығармасын өзге тілге аударушы да жазушыға тән осындай қасиеттерді игеріп, жан-жақты білім, өнер иесі болуы керек. Әйтпесе шығарма табиғатын өз аудармасында толық ашып бере алмайды.
Көбінесе шетел тілдеріндегі аудармаларға орыс аудармасы нұсқасы негіз болғаны ойға қалдырады. Кеңестік кезеңдегі өнер мен ғылымға саясат өз әсерін тигізгені жөнінде айта келе: «Әдебиетке таптық көзқарасты міндетті түрде араластырған, өмірдің барлық құбылыстарын тек қана осы дүниетаным тұрғысынан бағалауды талап еткен дәуірде шығарма шындығы жартыкеш болуы табиғи еді», – дейді Р.Бердібай. Осы тұжырымда көрсетілген жайды «Абай жолының» орыс тіліндегі аудармасына да қатысты айтуға болады. Түпнұсқа мен үшінші тіл арасындағы алшақтықтарға түпнұсқадағы ұлт мәдениетіне қатысты біраз тұстардың орыс тіліне аударылмағандығынан парсы тіліне де жетпегені нақты мысал бола алады.
«Абай жолында» қазақ ұлтының ХIХ ғасыр аяғындағы тұрмыс-тіршілігі, көшпелі өмірінің көрінісі, салт-дәстүрлері кең түрде баяндалған. «М. Әуезов – шығармалары ұлттық шеңберден шығандап көтеріліп, әлемдік мәдениеттің қымбат қазынасына толымды қор болып қосылған ұлы суреткер», – дейді академик Р. Нұрғали. М.Әуезовтің осындай біртуар шығармасындағы ұлт құндылықтары сөз болған тұстардың өзге тілге аударылуы әлі де болса ғылыми тұрғыда зерттеуді қажет етеді.
Ойды жинақтай келгенде, М.Әуезовтің «Абай жолы» роман-эпопеясындағы қазақ салт-дәстүрлері туралы сөз болған тұстардың дәл аударылған жайларымен қатар, өз дәрежесінде аударылмаған жерлері кездесетінін айтып кеткен жөн. Әсіресе сатылы аударма барысынан келіп туындаған келеңсіздіктер анық байқалады. Орыс аудармасына жетпей қалған романдағы ұлттық салт-дәстүрлер туралы сөз болатын тұстар парсы тәржімасына да ілікпеген. Парсы аудармашысы эпопеяның жан-әлеміне өзге біреудің, яғни орыс аудармашысының, көзқарасымен қарап отырғандай әсер туады. Иран аудармашысы түпнұсқаның өзіне үңіліп отырғанда, аударма сапасы арта түсер еді, себебі өзге халықтарға қарағанда қазақ пен Иран жұртының дін, діл, мәдениет, дәстүр, т.б. жақтардан түйісетін жақындықтары көп.
Орыс тіліндегі аудармаға тәржімаланбаған «Абай жолындағы» қазақ салт-жоралғыларына байланысты жайлар парсы аудармасында да берілмей жатуы көп кездеседі. Парсы аудармашысы аударма жасауға қажетті жалпы бағдарлы ақпаратпен жете таныс емес. Ұлт салт-дәстүрі суреттелген тұстардың біршамасының парсы тіліне аударылуы тиісінше деңгейде болмауының бір себебі – парсы аудармасының түпнұсқадан емес, екінші тілден аударылуы.