СҰЛУ САЗДЫ СӨЗ САРАСЫ

Бахтияр Махмуд оглы ВАҺАБЗАДЕ

ГҮЛСТАН

поэма

Бахтияр Махмуд оглы ВАҺАБЗАДЕ 1925 жылдың 16 тамызында Әзірбайжан Республикасының Шәкі қаласында туып, 2009 жылдың 13 ақпаны күні ел астанасы Бакуда дүниеден қайтқан Әзірбайжанның Халық ақыны (1984), Әзірбайжан Ұлттық Ғылым Академиясының академигі, филология ғылымдарының докторы, профессор. КСРО Мемлекеттік сыйлығының лауреаты (1984).

Жетпістен астам жыр жинағының, ондаған драмалық туындылардың, көптеген ғылыми монографиялық еңбектердің авторы. Баку мемлекеттік университетінде 40 жыл бойы қызмет істей жүріп, өз ұстазы Самед Вургунның шығармашылығын және әзірбайжан әдебиетінің өзекті мәселелерін зерттеумен айналысқан. Лирикалық өлеңдері әлемнің жиырма шақты тіліне тәржімаланған.

Бахтияр Махмуд оглы Ваһабзаде қоғамдық жұмыспен белсене шұғылданған. Республика Жоғарғы Кеңесіне бес рет, тәуелсіздік тұсында Ұлттық Мәжіліске бір рет депутат болып сайланған. Қазақ ақыны Олжас Сүлейменов әріптес досы Бахтияр Ваһабзаде туралы: «Ол ең жоғары марапаттардың бәріне ие болды. Бірақ мұның ішіндегі ең биік дәрежелісі – халқының сүйіспеншілігі», – деп жазды.

2012 жылғы 13-15 желтоқсан аралығында Баку қаласында түркі халықтары ғалымдарының қатысуымен І Халықаралық Бахтияр Вахабзаде симпозиумы болып өтті. Енді ол дәстүрлі түрде өткізілетін болады деп ұйғарылды.

Автордың қазақ тіліне тұңғыш рет аударылып отырған «Гүлстан» поэмасы 1959 жылы қолжазба күйінде тарап, сол үшін қудалау көрген. Оның желісі 1813 жылғы 12 қазанда Әзірбайжан жерін Ресей империясы мен Парсы патшалығы екіге бөліп алу жөнінде келісімшарт жасасқан тарихи оқиғаға құрылған. Келісімшартқа қол қойғандар: Ресей тарапынан – бас қолбасшы, генерал-лейтенант Н.Ф.Ртищев, Иран тарапынан – сыртқы істер министрі Абул-Хасан-хан мырза. Поэмада бұлардың бейнелері шартты түрде ғана көрініс тапқан.

Әзірбайжан халқының бірлігі мен бостандығы үшін күрескен Саттар хан, Шейх Мұхаммед Хиябани мен Пишеверидің рухына бағышталады¹

Шетін сүртіп ақ шәйі жібекпенен,

Көзәйнегін киді де –

бір еппенен –

Үстелдегі үңілді қағазына,

Қол қойғанда саусағы дір етпеген.

Толығырақ »

СЫНЫН БЕРМЕС СЫРЛЫ СӨЗ

Марк ТВЕН

АДАМ АТАНЫҢ КҮНДЕЛІГІ

Марк ТВЕН (1835-1910) – реализм, романтизм, юмор, сатира, философиялық фантастика жанрларында қалам тербеген танымал америкалық жазушы, журналист, қоғам қайраткері. Шын аты Сэмюэл Ленгхорн Клеменс.

Уильям Фолкнер өз естелігінде: «Америка бойынша ең алғаш жазушылық даңғыл жолды бізге Марк Твен салып берді. Біз тек оның ізбасарымыз» десе, Эрнест Хемингуейдің: «Нағыз америкалық әдебиет Твеннің «Гекльберри Финнің басынан кешкендері» атты шығармасынан бастау алады» деген лебіздері жазушының шыққан биігінің заңғарлығын паш етсе керек.

Дүйсенбі

Осы бір ұзын шашты пәлекет басыма әбден пәле болып жабысты. Ол үнемі көз алдымда көлбеңдеп, қыр соңымнан қалмай, тіптен ығырымды шығарып бітті. Бұнысы, әрине, маған мүлдем ұнамайды. Мен шындығында қоғамға еш үйренбеген пендемін. Ол мені ырың-жырың қылғанша өз бетімен өзге жануарларға кетпей ме… Бүгін күн бұлыңғыр, жел батыстан соғып тұр, біздіңше, күн түбі тесіліп құйып беретін сияқты… Біз? Менің осы сөз шақша басыма қайдан келіп отыр?.. Е, есіме түсті – жаңа тіршілік иесі осы сөздерді жиі қолданады.

Толығырақ »

СЫНЫН БЕРМЕС СЫРЛЫ СӨЗ

Мишель де МОНТЕНЬ

АҚТЫҚ СӘТ ТУРАЛЫ ОЙЛАР

Мишель де МОНТЕНЬ (1533-1592) – француз философы, жазушы, қайта өркендеу дәуірінің көрнекті ойшылы. Негізгі еңбегі – «Тәжірибелер» (1580). Сократтың ізімен адамгершілік ұстаным заңдылықтарын ақиқатпен, өмірдің даму жүйесімен ұштастыруға ұмтылды. Ежелгі дәуір философиясының іс-тәжірибелік жағына басым назар аударды. Монтень философиясында негізгі принцип – скептицизм. Оның пікірі бойынша, адам күмәндануға құқылы. Оның скептицизмі теологиялық және метафизикалық көзқарастарды, ортағасырлық схоластика мен католик дінінің қасаң қағидаларын сынауға бағытталған. Монтень өзінің скептицизмін адамгершілік ұстанымдарға негіздеді. Ол «адамдар өзгеріп-жаңарып отырады, сонымен бірге оның сана-сезімі де, ой-пікірі де жаңарады. Себебі ол адамның жеке басына тән қасиет» дейді. Монтень жанның өлмейтіндігі туралы діни ілімді жоққа шығарып, сананы материяның ерекше қасиеті деп білді. Монтеньнің ой-пікірлері француздық қайта өркендеу философиясына, жаңа заманның тәжірибелі әдіснамасының қалыптасуына әсер етті.

«Ақыл-ойыңды жетілдірумен айналысу, былайша айтқанда, өзіңді ажалға дайындау» деген екен Цицерон. Өте дұрыс айтқан, өйткені зерттеу мен ойлану біздің жанымызды біздің жалған «меніміздің» шекарасынан алып шығады, ал мұның өзі қандай да бір алдын ала сезінушілік пен өлімге ұқсас құбылыс, қысқасы біздің мына фәнидегі бүкіл даналығымыз бен ақыл парасатымыз түптің түбінде біздің ажалға деген қорқынышымызды жеңуге бағытталған. Расында да, біздің ақыл-ойымыз не біздің үстімізден күледі де, олай болмаған жағдайда тек жалғыз ғана мақсатқа, дәлірек айтсақ, біздің тілектерімізді қанағаттандыруға бағытталады. Толығырақ »

СЫНЫН БЕРМЕС СЫРЛЫ СӨЗ

Орхан ПАМУК

ТЕРЕЗЕДЕН КӨЗ САЛУ

әңгіме

Орхан ПАМУК 1952 жылы Ыстамбұлда арғы тегі черкестерден шыққан, бай отбасында дүниеге келген түрік жазушысы. Әкесі білікті инженер болған. Памук американ колледжінде дәріс алған, кейін ата-анасының бағыттауымен Ыстамбұлдағы техникалық университетте оқыған (әке-шешесі оның инженер-құрылысшы болғанын қалаған), бірақ ол үш жылдан кейін кәсіби жазушы болу үшін бұл оқу орынын тастап кетті.

Орхан Памук 1977 жылы Ыстамбұл университетінің журналистика институтын тәмамдайды. 1985-1988 жылдар аралығында ол АҚШ-та тұрып, Колумбия университетінде (Нью-Йорк) еңбек еткен, бірақ кейін Түркияға оралған. 1982-2001 жылдар өрісінде отбасылы болған, қызы бар. 2007 жылға дейін Ыстамбұлда тұрған, одан кейін тағы да Нью-Йоркке эмиграцияға кетеді.

Памук бірнеше ұлттық және халықаралық сыйлықтардың иегері, оның ішінде 2006 жылы Нобель сыйлығының лауреаты атанған.

Бұл күнде Гоа аралында үнділік әйел жазушы Киран Десаимен тұрып жатыр. Қаламы қолынан түскен жоқ.

Жазушы шығармашылығының негізгі тақырыптары – Шығыс пен Батыс, ислам мен христиандық, дәстүрлілік пен осы заман арасындағы қақтығыс пен қарама-қарсы тұрушылық болып табылады.

Жазушының даулы мәселелер бойынша өзіндік бағыт-бағдары оны отандастары арасында қарама-қайшы тұлғаға айналдырған. Біреулер оның азаматтық қаһармандығына ырзашылық білдірсе, енді басқалары оны отанының сатқыны деп есептейді.

І

Тіршілік әдетте егер ештеңесіне қарарлығы жоқ болса және тыңдарлық әңгімесі болмаса, зеріктіреді. Менің балалық шағымда адамдар зерігушіліктен құтылу үшін не радио тыңдайтын, әйтпесе терезеден көшеге, жүргіншілерге, қарсы жақтағы үйлер пәтерлерінің терезелеріне қарап отыратын. Ол кездері, 1958 жылы Түркияға теледидар әлі келе қоймаған-ды. Рас, онда «теледидар жоқ» демей, үмітпен «әлі келген жоқ» дейтін және Ыстамбұлда тек төрт-бес жылдан кейін ғана көрсетіле бастаған атышулы голливудтық фильмдер жайлы да солай десетін.

Толығырақ »

СҰЛУ САЗДЫ СӨЗ САРАСЫ

Пабло НЕРУДА

ӨМІР СЕНЕН ҮЙРЕНДІМ

Пабло НЕРУДА – Чили ақыны. Шын аты Нефтали Риккардо Басоальто. 1904 жылы 12 шілдеде Чилидің оңтүстігіндегі Парралледе Хосе дель Кармен Рейесе Моралеса және Роса Басоальтоның отбасында дүниеге келді. 1917 жылы «Ла Маньяна» (Темуко) газетінде Неруданың алғашқы туындысы жарияланады.

1920 жылғы қазан айынан бастап оның барлық шығармалары Пабло Неруда бүркеншік атымен жариялана бастады. 1935 жылы ол Мадридке консул болып тағайындалды. Сол жылдың қазан айынан бастап, Неруда жетекшілік ететін «Поэзияның көк жорғасы» атты журналы шыға бастады.

1953 жылы оған «Халықтар арасындағы бейбітшілікті нығайтқаны үшін» халықаралық Лениндік сыйлық тапсырылады. 1971 жылы әдебиет саласы бойынша Нобель сыйлығының лауреаты атанады. Ол көптеген шығармалардың авторы. Оның өлеңдері әлем халықтарының бірнеше тілдеріне аударылған.

Пабло Неруда 1973 жылы 23 қыркүйекте Сантьяго қаласының Санта Мария клиникасында көз жұмды.

КӨРІНБЕЙТІН АДАМ

Ақындарға өткен сонау әріде.

Күлкім келеді – күлемін

Жан жүрегім сүйеді оны, білемін…

Жазғанының бәрін де.

Толығырақ »

СЫНЫН БЕРМЕС СЫРЛЫ СӨЗ

Дмитрий УРНОВ

О. ГЕНРИ

Дмитрий Михайлович УРНОВ 1936 жылы Мәскеуде дүниеге келген орыс әдебиеттанушысы. Шекспиртанушы, филология ғылымының докторы, профессор, Ресей Жазушылар одағының мүшесі, ағылшын және Америка әдебиетінің сан-салалы жанрын зерттеуші. Әдеби, ғылыми ізденісін 1958 жылы бастаған. Урновтың елеулі еңбегінің санатына 1960 жылы «Пушкин және Шекспир» атты тырнақалды ғылыми туындысымен бастаған шекспиртану саласындағы елеулі еңбектерін қосуға болады.

«Нью-Йорктің әдеби өмірі» деп аталатын кітап бар.

Егер оны оқып шықсаңыз, Нью-Йоркте, шынын айтқанда, ешқандай әдеби өмірдің болмағанына көзіңіз жетеді. Жазушылар көбіне бұл қалаға өздерінің әлдеқайдағы провинцияда жатып жазған дайын шығармаларын әкелетін болған. Ішінара, әрине, бұл санатқа қосылмайтындар да кездесіп қалатын-ды.

Солардың бірі – О. Генри (1862-1910) еді. Рас, ол оңтүстікте туған болатын және Нью-Йоркке барып, тұрақтап қоныс тепкенінше өз еркімен де, еріксіз де талай жердің дәмін татуына тура келген-ді. Мәселен, Оңтүстік Америка мен Гондурасқа оны қыдырып барды деуден гөрі «қашып барды» дегеніміз дұрысырақ сияқты. Ал Орталық Батыстағы Огайо штатына ол күзетпен әкелінген-ді. Жасы қырыққа толғанда ғана О. Генри тұңғыш рет Нью-Йоркті көрді. Алайда содан кейін басқа ешқайда аттап шыққан жоқ. Ол мұнда небәрі сегіз-ақ жыл өмір сүрді, бірақ осы аз ғана мерзім ішінде бұл қаланы әдебиетке мықтап енгізіп үлгерді, олай ету оған дейін бірде-бір америкалық жазушысының қолынан келмеген еді.

Толығырақ »

СЫНЫН БЕРМЕС СЫРЛЫ СӨЗ

Эл ДЖЕННИНГС

О. ГЕНРИ ШЫҢЫРАУДА

Алонсо Эл ДЖЕННИНГС (1863-1961) – Американың Вирджиния штатында дүниеге келген жазушы, саясаткер. Өмір жолын адвокат болып бастаған. Штаттағы адвокаттар бәсекесі қызған тұста Эл Дженнингс атыс кезінде бауырларынан айырылып, өзі қатты жараланады. Осы кезден бастап оның аты бүкіл Америкада атақты поезд тонаушы ретінде жайыла бастады. Ұзаққа бармай Эл Дженнингс құрықталып, сот шешімі бойынша мәңгілікке түрмеге тоғытылады. Алайда інісі Иоанның көмегімен оның жазасы бес жылға дейін қысқартылып, бостандыққа шығады.

Эл Дженнингс Синг-Синг қаласындағы түрмеден 1902 жылы босады. 1911 жылы Охлахома Сити округына көшіп, белді саясаткерлердің біріне айналды. 1912 жылы Охлахома округының прокуроры қызметін атқарды. Ол бірнеше сайлауға қатысқан және өзінің өткен өмірін жасқанбай ашық айтып, адалдығы үшін көпшіліктің қолдауына ие болып отырған.

Эл Дженнингс Синг-Синг қаласында түрмеде отырғанда Американың атақты жазушысы О. Генримен танысқан. Тағдырлары тауқыметке толы, тар қапаста тарыққан осы екі тұлға кейін араларынан қыл өтпейтін адал достарға айналды. Жазушының О. Генри өмірден өткеннен кейінгі «О. Генри шыңырауда» атты естелігін назарларыңызға ұсынамыз.

Америка консулдығы орналасқан¹ аласа ағаш үйдің үсті қалқаланған кіре берісінде зор денелі, көз ұялтатындай аппақ костюм киген, тәкаппар пішінді еркек отырды. Сарғыш шашы дудыраған қазандай үлкен басы иығына жарасымдылықпен қона қалыпты; қуаныш-күлкінің ізі де білінбейтін қой көздері адамға тіке қарайды екен. Консул үйінің алдында осы төңіректегінің бәрінің бірден-бір қожайыны өзі сияқтанып маңғаз кейіпте отырған оны лауазымы зор төре деп шамалауға болатындай еді. Міне, дәл осы адам Америка консулы болуға әбден лайықты деп ойладым.

Толығырақ »

ЗЕРТТЕУ. ЗЕРДЕЛЕУ. КӨЗҚАРАС

МО ЯН МОЙЫНДАТТЫ

КІМГЕ, НЕНІ ЖӘНЕ ҚАЛАЙ?

Соңғы айларда бүкіл Қытайда ғана емес, дүниедегі әдебиетке жақын қауым ортасында «Мо Ян қызуының» өрлеп тұрғаны белгілі. Мо Янның 2012 жылдық әдеби саладағы Нобель сыйлығын алуы бұл ортада өте күшті дүмпу туғызды. Әр алуан көзқарас иелерінің ішіндегі бір ортақтық – Мо Янның әдебиеттегі жетістігін жоғары бағалау мен тиянақтандыру.

Мен оның туындыларымен ғана шектелмей, әдеби сыншылар лебіздерін де оқып, олардың өзара ұқсамайтын көзқарастарынан өзім дұрыс тапқандарын алып, елеп, қорытып, өз таразыма салып көрдім. Мынау соның жемісі. Бұдан да пайдалы да дәмді өнім шығару оқырманның еркінде. Менікі ауыздарыңызға сөз салу ғана болар. Егер ол ой салуға да жарап жатса қуанар едім. «Біз қазақ әдебиетшілері қалай ұмтылуымыз керек?» дегенге айырым тақырыппен ашалап сөз қозғағаным жоқ. Өйткені ой салынған оқырман осы арада айтылғандарды ары қарай созып, мұндай кесек тақырыптың сөзін өзі-ақ жалғап әкетер.

Жоғарыдағы бас тақырып астындағының алғы екеуіне жауап беру тым қиын емес. Сауалдың біріншісіне «Әлемге», ал екіншісіне «Ең үздік жазушының бірі екенін» деп қысқа қайыруға да болар. Ең қиыны соңғы сұрақта тұр. Бәріміз бірігіп соның жауабын табуға күш салайық. Бұл қазақ әдебиеті үшін пайдалы.

МО ЯННЫҢ ӨМІР СҮРГЕН ОРТАСЫ

Мо Ян – текті тұлға. Арғы аталарынан Гуан Жоң Қытай тарихындағы Чи ұлысының атақты уәзірі, Гуан Лу әйгілі балшы болған екен. Миң, Чиң әулеттері тұсында, арғы аталарынан жеті ғалым шығыпты. Үлкен атасы Гуан Соңфың әйелдер мен балалар сырқатына мықты дәстүрлі емші, ал атасы Гуан Яони әңгімешіл, ертекші қарт болған.

2010 жылы Хаңжоу қаласындағы Лоңчуанға барып тегін іздеген Мо Янның өзі: «Менің қазіргі тұрған жерім Гаумиға барған Гуан тегінің жиырма төртінші, Лоңчуандағы Гау тегінің отыз алтыншы ұрпағымын» деген. Отыз алтыншыдан арғы аталары (Чи ұлысына уәзір болғандардың жұрты мен шежірелік тізбегі сындылар) әзірше айқындала қоймаған секілді.

Толығырақ »

ОЙ-ТОЛҒАУ

Айгүл КЕМЕЛБАЕВА

ҚАДЫР МЫРЗА ӘЛИДІҢ ЖҰМБАҚТАР ӘЛЕМІ

эссе

Жұмбақтар жанрының ғылыми

негізі мен әдеби үндестігі хақында

Әлем халықтарының жұмбақтар жанрын мейлінше зерттеп, жинап, ана тілімізге өлеңмен аударып жариялаған біртуар қазақ ақыны Қадыр Мырза Әлидің «Жұмбақтар» атты кітабы ерекше құндылығымен баурайды.

Бұл – энциклопедиялық сипаттағы дүние болғандықтан оның көркемдік табиғаты туралы бірінші эссе «Абай» журналында жарық көрді. (А. Кемелбаева, «Жүз жұрттың жұмбағы», «Абай», №3. 2005).

Жұмбақ – фольклордың өшпес, соны жанры. Ол тұрмыстағы үйреншікті, ең бір қарапайым, болмашы дерлік заттардың, қоршаған ортадағы құбылыстардың біртұтас қалпын, оның бөлшектері мен ұсақ-түйегіне шейін поэтикалық кейіпте көре білуге мәжбүр етеді.

Толығырақ »

ҚЫЛҚАЛАМ

Жеңіс КӘКЕНҰЛЫ

суретші, ҚР-ның Мәдениет қайраткері

ДЖОВАННИ БОЛДИНИ

Шығармашылығы ауызға ілінсе-ақ әңгіме ауаны бірден көтеріңкі көңіл күйге еніп, тамсантып-таңырқатып тұратын суретшілер болады. Көрерменін одағай, қысқа эмоциямен дауыстатып, өзіне сүйіндіріп, тәнті ететін. Соның бірі – италиялық суретші Джованни Болдини.

Бізді алғаш, қалың иллюстрациялардың арасынан алақандай ғана болса да көзге бірден шалынып, Болдиниді өзіне тартқан «Кір жуушылар» картинасы еді.

Сарғыш, тастақ жағалаудан еңкейіп барып тұнық айдынды шеңберлей кір шайып отырған әйелдер, қос тертесі көкке шаншылып, төңкеріле жаздап тұрған ескі қол арба, аспан, алабажақ кейпін суға жүздірген бұлттар, сонау арғы жағада көрінген орман, әлдебір қайық кейпі – бір қараған адамға түкке тұрмайтын-ақ сюжет. «Оның несі таң, мұндай суретті екінің бірі салады ғой» десек те, сол таптаурын тақырыпты әйгілеп, өзіне арбап тұрған қасиет – суретшінің картина жазу шеберлігі. Импрессионист суретші Буденнің шығармаларындай табиғаттың тамылжып тұрған жалғыз сәтін шап беріп ұстай алғандығы. Бейнелеу тәсілінің әбжілдігі.

Толығырақ »